“วันลอยกระทง” ยึดตามวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 12
วันลอยกระทงตรงกับวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 12 ตามปฏิทินจันทรคติไทย หรือถ้าเป็นปฏิทินจันทรคติล้านนาจะตรงกับเดือนยี่ และหากเป็นปฏิทินสุริยคติจะราวเดือนพฤศจิกายน ซึ่งเดือน 12 นี้เป็นช่วงต้นฤดูหนาว อากาศจึงเย็นสบาย อีกทั้งวันขึ้น 15 ค่ำซึ่งเป็นช่วงฤดูน้ำหลาก มีน้ำขึ้นเต็มฝั่ง ทำให้เห็นสายน้ำอย่างชัดเจน สามารถชมวิวแม่น้ำที่มีแสงจันทร์ส่องกระทบลงมาดูงดงามเหมาะแก่การไปลอยกระทง พร้อมเที่ยวชมงานวัดหรืองานประเพณีที่สวยงาม
อีกหนึ่งความเชื่อที่พ่วงมากับประเพณี “ลอยกระทง” เสมอ นั่นคือ ความเชื่อเกี่ยวกับ “พระแม่คงคา” ที่คอยดูแลปกปักสายน้ำต่างๆ เป็นความเชื่อที่มาจากทางศาสนาฮินดูที่อธิบายไว้ว่า พระแม่คงคาเป็นเทพธาตุน้ำที่สถิตอยู่บนสวรรค์ เป็นลูกของพระศิวะ มีหน้าที่ในการรักษาแม่น้ำบนสวรรค์ ครั้งหนึ่งพบว่าโลกมนุษย์เกิดความแห้งแล้งไม่มีน้ำกินน้ำใช้ พระศิวะจึงขอให้พระแม่คงคาลงจากสวรรค์ไปช่วยมนุษย์โลก
แต่เนื่องจากพระแม่คงคามีฤทธิ์เดชอย่างมหาศาล หากเสด็จลงไปทั้งองค์ อาจทำลายล้างโลกมนุษย์ได้ นางจึงขอร้องให้พระศิวะเป็นตัวกลางในการส่งพลังของนางลงไปยังโลกมนุษย์แทน โดยเปลี่ยนพลังของนางให้เป็นสายน้ำไหลจากหมวยผมของพระศิวะลงไปยังโลก โดยฝั่งขวาให้ไหลลงไปเป็นแม่น้ำคงคา ส่วนฝั่งซ้ายจะไหลลงไปทางจีนออกมาทางธิเบตและหิมาลัย กลายเป็นแม่น้ำโขง
ด้วยเหตุนี้ผู้คนที่นับถือพาหมณ์ฮินดูจึงมีคติความเชื่อเกี่ยวกับการบูชาและขอขมาพระแม่คงคาในทุกๆ ปี ซึ่งก็มีการส่งต่อความเชื่อนี้มายังคนไทยด้วย โดยคนไทยเชื่อกันว่าการลอยกระทง เป็นการสำนึกถึงบุญคุณของแม่น้ำที่ให้เราได้อาศัยน้ำกินน้ำใช้ ตลอดจนเป็นการขอขมาต่อพระแม่คงคาที่ได้ทิ้งสิ่งปฏิกูลต่างๆ ลงไปในน้ำ อันเป็นสาเหตุให้แหล่งน้ำไม่สะอาด
บทสวดขอขมาพระแม่คงคา : พระเทพปฏิภาณวาที (เจ้าคุณพิพิธ) วัดสุทัศนเทพวราราม ได้ดังนี้
สัพพัง อะปะราธัง ขะมะถะ เม ภันเต อุกาสะ ขะมามิ ภันเต
ข้าแต่คงคา ลูกขอวันทา ด้วยประทีปกระทง พระแม่คงคา มีความเมตตา ต่อลูกสูงส่ง คือน้ำในกาย สามส่วนมั่นคง กายจึงยืนยง ชุ่มชื่นยืนนาน พระแม่คงคา กำเนิดจากฟ้า โปรยปรายลงมา เป็นกระแสธาร เกิดเป็นแม่น้ำ หลายนามขนาน ปิง, วัง, ยม, น่าน คือเจ้าพระยา, ท่าจีน, ตาปี นครชัยศรี, โขง, ชี, มูล, ละหาร ห้วยหนองคลองบึง จนถึงแก่งกว๊าน น้ำใต้บาดาล อีกทั้งประปา
ลูกลูกทั้งหลาย เดินทางขายค้า สำเร็จกิจจา คมนาคม นำมากินใช้ ได้ดั่งอารมณ์ ยามร้อนประพรม ชุ่มชื่นกายใจ ชำระมลทิน โสโครกทั้งสิ้น สะอาดสดใส ผุดผ่องพราวตา แลเลิศวิไล แม่น้ำรับไว้ สกปรกโสมม น้ำเสียเรือนชาน ซักผ้าล้างจาน เททิ้งทับถม ไหลลงคงคา ธาราระทม สารพิษสะสม เน่าคลุ้งฟุ้งไป
วันนี้วันเพ็ญ พระจันทร์ลอยเด่น เป็นศุภสมัย ลูกจัดกระทง ประสงค์จงใจ นำมากราบไหว้ พระแม่คงคา เทวาทรงฤทธิ์ ซึ่งสิงสถิต ทุกสายธารา ทั้งผีพรายน้ำ อย่าซ้ำโกรธา ลูกขอขมา อโหสิกรรม ทำกิจใดใด อุทกภัย อย่าได้เติมซ้ำ อย่าพบวิบัติ ข้องขัดระกำ อย่าให้ชอกช้ำ น้ำท่วมพสุธา อย่าให้สินทรัพย์ ต้องพลันย่อยยับ เพราะสายธารา อย่าให้ชีวิต ต้องปลิดชีวา พระแม่คงคา รับขมาลูก เทอญ
