… ใจของเราถ้าหยุดได้สักกระพริบตาเดียวเท่านั้น ได้ชื่อว่าเราได้สร้างบุญใหญ่กุศลใหญ่ สำคัญนัก บุญที่เกิดจากการนั่งภาวนานั้นเป็นบุญใหญ่กุศลใหญ่ เราจะไปสร้างโบสถ์วิหารการเปรียญสักร้อยหลัง ก็สู้บุญที่เกิดขึ้นจากการบำเพ็ญสมถวิปัสสนาไม่ได้ …
… หยุดนี้เป็นทางมรรคผลนิพพาน พวกที่ให้ทานรักษาศีลนั้นยังไกลกว่า “หยุด” นี้ใกล้นิพพานนัก …
พระมงคลเทพมุนี (สด จนฺทสโร)
ภาวนามัย บุญเกิดจากการเจริญภาวนา ภาวนา เป็นหลักธรรมชั้นสูงในพระพุทธศาสนา หมายถึง การอบรมจิต หรือ การพัฒนาจิต คือ ทำจิตให้มีค่าสูงขึ้น ได้แก่ ทำจิตให้สะอาด สงบ สว่าง
ภาวนา มี ๒ อย่าง คือ
๑. สมถภาวนา การทำใจให้สงบ เป็นหลักธรรมขั้นสมาธิ
๒. วิปัสสนาภาวนา การทำใจให้รู้แจ้งเห็นจริงจนตัดกิเลสได้หมด เป็นหลักธรรมขั้นปัญญา
ผู้ที่นับถือพระพุทธศาสนา ถ้าไม่ได้เจริญหรือบำเพ็ญภาวนาจนจิตของตนเกิดความสงบเยือกเย็น เห็นคุณค่าของพระศาสนาในด้านนี้แล้ว ชื่อว่ายังไม่รู้จักพระพุทธศาสนาอย่างแท้จริง เพราะธรรมะขั้นทานและศีลนั้น แม้ในศาสนาอื่นก็มี ถึงจะไม่เหมือนกันก็ตาม
ในสมัยพุทธกาล เรียกการฝึกจิตว่า ภาวนา หรือ จิตตภาวนา แต่ในสมัยต่อมา ศัพท์ทางพระพุทธศาสนาเปลี่ยนไป พุทธศาสนิกชนจึงเรียกการฝึกจิตว่า “กรรมฐาน” แทนที่จะเรียกว่า “ภาวนา” คำว่า “กรรมฐาน” ไม่ปรากฏในพระไตรปิฎก แต่ปรากฏในคัมภีร์อรรถกถา หรือคัมภีร์รุ่นหลัง
คำว่า “กรรมฐาน” จึงมักคุ้นหูกว่าคำว่า “ภาวนา” แต่ในปัจจุบันคำว่า “ภาวนา” เริ่มนำมาใช้กันมากขึ้น เช่นมีการชักชวนให้มีการเจริญภาวนาพุทโธ กัน ในวันเฉลิมพระชนมพรรษาของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวของไทยองค์ปัจจุบัน เป็นต้น
กรรมฐาน แปลว่า “ที่ตั้งแห่งการงาน” คือ จิตต้องมีงานทำจึงมีคุณค่าสูงขึ้นได้ และงานนั้นจะต้องมีฐานที่ตั้ง จึงเรียกงานฝึกจิตว่า “กรรมฐาน” คือ งานที่ประเสริฐของจิต กรรมฐานก็คือภาวนานั่นเอง และมี ๒ อย่างเช่นกัน คือ
๑. สมถกรรมฐาน กรรมฐานขั้นทำใจให้สงบ
๒. วิปัสสนากรรมฐาน กรรมฐานขั้นทำใจให้รู้แจ้งเห็นจริง
การเจริญภาวนาหรือการทำกรรมฐานนี้ ได้บุญกุศลมากกว่าการให้ทานและการรักษาศีล คือ ทาน มีผลน้อยกว่าศีล ศีลมีผลน้อยกว่าสมาธิ สมาธิมีผลน้อยกว่าปัญญา ปัญญามีผลมากที่สุด เพราะสามารถนำไปสู่การตัดกิเลสได้ เข้าสู่พระนิพพาน เข้าถึงความสิ้นทุกข์โดยสิ้นเชิงได้
