ประเพณีแห่ผ้าขึ้นธาตุ หมายถึง การแห่ผ้าผืนยาวไปบูชาพระสัมมาสัมพุทธเจ้า โดยการนำขึ้นห่ม โอบล้อมรอบองค์พระบรมธาตุเจดีย์ ณ วัดพระมหาธาตุวรมหาวิหาร เป็นประเพณีที่ชาวนครศรีธรรมราชและพุทธศาสนิกชนที่อยู่ในจังหวัดใกล้เคียง ยึดถือปฏิบัติสืบทอดกันมาเป็นเวลายาวนาน
ตามตำนานกล่าวถึงประวัติของการแห่ผ้าขึ้นธาตุไว้ว่า ในสมัยที่พระเจ้าศรีธรรมาโศกราชเป็นกษัตริย์ครองเมืองตามพรลิงค์อยู่นั้น ได้มีการบูรณปฏิสังขรณ์พระบรมธาตุเจดีย์ครั้งใหญ่และแล้วเสร็จในปี พ.ศ. 1773 ขณะเตรียมสมโภชพระบรมธาตุอยู่นั้น ชาวปากพนังมากราบทูลว่าคลื่นได้ซัดเอาผ้าแถบยาวผืนหนึ่งซึ่งมีภาพเขียนเป็นเรื่องพุทธประวัติมาขึ้นที่ชายหาดปากพนัง ชาวปากพนังเก็บผ้าผืนนั้นไปถวายพระเจ้าศรีธรรมาโศกราช พระองค์รับสั่งให้ซักผ้าผืนนั้นจนสะอาดเห็นภาพวาดพุทธประวัติ เรียกกันว่า “ผ้าพระบฏ” และรับสั่งให้ประกาศหาเจ้าของ ได้ความว่าชาวพุทธจากเมืองหงสากลุ่มหนึ่งจะนำผ้าพระบฏไปบูชาพระพุทธบาทที่ลังกา แต่ถูกพายุซัดพาขึ้นฝั่งปากพนังเหลือผู้รอดชีวิตสิบคน
พระเจ้าศรีธรรมโศกราชทรงมีความเห็นว่าควรนำผ้า พระบฏไปห่มพระบรมธาตุเจดีย์เนื่องในโอกาสสมโภชพระบรมธาตุ แม้ไม่ใช่พระพุทธบาทตามที่ตั้งใจแต่ก็เป็นพระบรมสารีริกธาตุซึ่งเจ้าของผ้าพระบฏก็ยินดี การแห่ผ้าขึ้นธาตุจึงมีขึ้นตั้งแต่นั้นและดำเนินการต่อมาจนกลายเป็นประเพณีสำคัญของชาวนครศรีธรรมราช
แต่เดิมการแห่ผ้าขึ้นธาตุนิยมจัดปีละ 2 ครั้ง ในวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 3 (วันมาฆบูชา) และวันขึ้น 15 ค่ำเดือน 6 (วันวิสาขบูชา) โดยนำผ้าไปห่มองค์พระบรมธาตุเจดีย์ ณ วัดพระมหาธาตุวรมหาวิหาร แต่ปัจจุบันนิยมทำกันในวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 3 (วันมาฆบูชา) ซึ่งมีประชาชนไปร่วมประเพณีกันเป็นจำนวนมาก
การเตรียมผ้าพระบฏ ผ้าที่นำขึ้นแห่องค์พระธาตุเจดีย์ มักนิยมใช้สีขาว เหลือง และแดง พุทธศาสนิกชนคนใดต้องการห่มผ้าพระธาตุจะเตรียมผ้าขนาดความยาวตามความศรัทธาของตน เมื่อไปถึงวัดจะนำผ้ามาผูกต่อกันเป็นขนาดความยาวที่สามารถห่มพระบรมธาตุรอบองค์ได้ หากใครต้องการทำบุญร่วมด้วยก็จะบริจาคเงินสมทบในขบวนผ้าพระบฏนี้ก็ได้ บางคนประดิษฐ์ตกแต่งชายขอบผ้าประดับด้วยริบบิ้น พู่ห้อยแพรพรรณลวดลายดอกไม้สวยงาม แต่ผ้าห่มพระบรมธาตุเจดีย์ผืนพิเศษจะเขียนภาพพุทธประวัติทั้งผืนยาว โดยช่างผู้ชำนาญเขียนภาพ แสดงให้เห็นถึงความตั้งใจมานะพยายามในการทำผ้าพระบฏขึ้นเพื่อเป็นพุทธบูชาองค์พระบรมธาตุเจดีย์
ขบวนแห่ผ้าขึ้นธาตุทุกขบวนนิยมใช้ดนตรีพื้นบ้านนำหน้าขบวน ได้แก่ ดนตรีหนังตะลุง ดนตรีโนราห์ แต่ปัจจุบันเปลี่ยนมาเป็นกลองยาว บรรเลงจังหวะครึกครื้น เพื่อให้เกิดความเพลิดเพลิน ขบวนแห่ผ้าขึ้นธาตุ จะเดินเป็นแถวเรียงเป็นริ้วยาวไปตามความยาวของผืนผ้า โดยทุกคนจะชู (เทิน) ผ้าพระบฏไว้เหนือศีรษะ
เมื่อแห่ผ้าพระบฏถึงวัดพระมหาธาตุวรมหาวิหารแล้ว จะทำพิธีถวายผ้าพระบฏโดยมีหัวหน้าคณะกล่าวนำถวาย หลังจากกล่าวคำถวายผ้าพระบฏเรียบร้อยแล้ว จะแห่ทักษิณาวัตรรอบองค์พระบรมธาตุเจดีย์ 3 รอบ แล้วนำผ้าขึ้นสู่วิหารพระทรงม้า เมื่อถึงตอนนี้ผู้ที่ร่วมขบวนแห่จะส่งผู้แทนเพียง 3-4 คน สมทบกับเจ้าหน้าที่ของวัดนำผ้าพระบฏขึ้นไปโอบรอบพระบรมธาตุเจดีย์
รวบรวมโดย : นางสาวอาพาภรณ์ หมื่นรักษ์ บรรณารักษ์ชำนาญการ หอสมุดแห่งชาตินครศรีธรรมราช
